هوش هیجانی چیست و چگونه آن را بسنجیم؟

هوش هیجانی و روش سنجش آن

در دهه‌های اخیر یکی از رایج‌ترین مد‌های مدیریتی هوش هیجانی (Emotional Intelligence) است. در دو حوزه مدیریت و روانشناسی اصطلاح هوش هیجانی هم به صورت یک مفهوم ارزشمند و عمیق مطرح است و همزمان مفهومی است که به صورت رایج در توصیه‌ها، حرف‌ها و ادعاهای غیرعلمی گسترش یافته است. کمتر اصطلاحی در این دو حوزه این گونه یافت می‌شود. ما در این مقاله می کوشیم با کمک ابزارها و استناد به مقالات و تحقیقات علمی معتبر، در حین حفظ سطح علمی موضوع، موضوع هوش عاطفی و زیرمجموعه‌های آن را به صورت کاربردی و قابل استفاده بیان نماییم. مفهوم هوش عاطفی در واقع مکملی برای مفاهیم مهارت ارتباطی آموزش فروش و مذاکره است. در ادامه مقاله به بررسی اهمیت هوش عاطفی، دانش یا مهارت بودن آن، EI یا EQ بودن آن، تعریف هوش هیجانی ، تاریخچه آن، دانشمندان مطرح در این حوزه و مولفه‌های اصلی آن با ذکر مثال‌هایی کاربردی می پردازیم.

 اهمیت هوش عاطفی و گذشته آن

اگر هوش هیجانی را نوعی هیجان و احساسات در نظر بگیریم که در رفتار یا تصمیم‌ گیری ‌های ما بروز می‌کند قدمت این نوع از هوش عاطفی به یونان باستان یعنی چند هزار سال قبل بر می گردد. از جمله نمونه ‌های این تعریف از هوش هیجانی که در رفتار و تصمیم انسان نقش دارد استفاده از مفاهیمی مانند خلق یا تعریف چهار طبع برای انسان ‌ها است. چارلز داروین و پل اکمن دو دانشمند هستند که در قرن اخیر به بررسی هیجان و بروز آن در قالب زبان بدن و چهره یا رفتارها پرداختند. مطالعات آنها در قالب بررسی پاسخ هیجانی بدن انسان بوده است. دانیل کانمن دانشمند دیگری است که به بررسی نقش احساسات در تصمیم گیری‌ها پرداخته است.

بنا بر تعاریف بالا می‌توان هوش هیجانی را اینگونه توصیف کرد: تلاش برای ایجاد یک چارچوب جدید بر اساس اطلاعات قبلی، در واقع خلق یک دانش جدید نیست. پیتر سالووی و جان مایر مفهوم هوش هیجانی را به صورت کاربردی ترویج کردند. آنها در سال ۱۹۹۰ به بررسی و ترویج هوش هیجانی کاربردی پرداختند. افراد دیگری مانند دانیل گلمن و بار-اون نیز ادامه کار آنها را در پیش گرفتند. در عصر حاضر پس از سه دهه این مفهوم و کاربرد آن در مدیریت و رهبری سازمانی بسیار رایج گردیده است. یکی از مباحث مهم در دوره‌های مدیریت کسب و کار و MBA است. در ادامه جمله ای از جان مایر درباره معرفی هوش هیجانی بیان می‌کنیم. در بحث تعریف و اهمیت هوش عاطفی این مفهوم را بیشتر بسط و بررسی می نماییم.

“از نگاه علمی توانایی یک فرد در دریافت هیجان خود و دیگران، آگاهی از پیامی که هیجان حامل آن به دیگران است، مدیریت هیجانات خود و دیگران را هوش هیجانی می گویند.”

تعریف بالا از مفهوم هوش عاطفی صفاتی مانند اعتماد به نفس، آغازگر بودن و خوش بینی را که در تعاریف رایج آن وجود دارد را شامل نمی‌شود.

اهمیت هوش هیجانی

هوش هیجانی یک دانش است یا یک مهارت؟

هوش هیجانی به علت نداشتن یک چارچوب مشخص و مفهوم پردازی شفاف نمی تواند یک دانش باشد. این را باید همیشه مدنظر داشته باشید. در واقع ما مدل‌های متعددی از هوش عاطفی داریم که با هم هیچ گونه همخوانی ندارند. حتی در مورد ابعاد آن اتفاق نظری وجود ندارد. این مفهوم بیشتر داشته‌های علمی خود را از سایر علوم کسب کرده است. در واقع چیزی که در مورد هوش هیجانی و عاطفی می خوانیم یا  آموزش می ‌بینیم و آموزش می ‌دهیم از سایر حوزه‌های دیگر مثل روانشناسی و رفتارشناسی جمع آوری شده است. طبق نظر اندیشمندان این حوزه، بالا بردن هوش هیجانی یک کار علمی و ممکن است که با تلاش و تمرین زیاد قابل دستیابی است. بنابراین می‌توانیم بگوییم هوش هیجانی در واقع یک نوع مهارت است که پایه آن از رشته‌‌های علمی مختلف بنیان گذاری شده است. این رشته به کمک محققان میان رشته ‌ای بسط و گسترش یافته است.

درباره هوش عاطفی کدام مفهوم EI یا EQ درست است؟

در متون علمی واژه معادل هوش هیجانی EI یا EQ است. EI در واقع مخفف Emotional Intelligence است. با شروع رواج مفهوم هوش عاطفی EI رواج یافت و بیشتر در مقاله‌های رسمی به کار می‌رود. اما عبارت EQ حالت تجاری تری دارد و بر اساس ضریب هوشی یا آی کیو طراحی شده است. در واقع اصطلاح EI به جنبه کیفی هوش هیجانی می پردازد و هدف از عبارت‌‌هایی مانند هوش هیجانی بالا یا پایین در EI مقدار عددی برای این مفهوم نیست. اما اصطلاح EQ در واقع بررسی هوش عاطفی در قالب یک شاخص عددی است. در حالتی که ما پرسشنامه شفاف یا شاخص واضحی نداشته باشیم با استفاده از اصطلاح EQ در برابر EI در واقع هدف ما استفاده تجاری از این مفهوم علمی است.

 محققین هوش عاطفی از گذشته تا امروز

هوش عاطفی زیر مجموعه روانشناسی مثبت گرا است و اندیشمندانی مانند گلمن، مارتین سلیگمن، بار-اون و پیتر سالووی در زمینه بسط این مفهوم تلاش‌های زیادی کرده اند. ادوین لاکه یکی از منتقدان مفهوم هوش هیجانی بود که معتقد بود این مفهوم گمراه کننده است. زیرا بیش از حد حالت تجاری دارد و از فضای آکادمیک فاصله گرفته است. از نظر لاکه در خود علم روانشناسی مفاهیم و ابزارهایی هستند که قادرند دقیق‌تر از هوش هیجانی کار کنند. آنها قابل توسعه، قابل سنجش، قابل تعریف هستند پس لزومی به تعریف این مفهوم مبهم نبوده است.

با توجه به این تحقیقات و مطالعات ما باید بدانیم اختلاف نظرهای زیادی درباره کارکرد و کاربرد هوش عاطفی وجود دارد که باید آماده رویارویی با آنها باشیم. باید بدون توجه به این اختلاف ‌ها از میان این دیدگاه‌ها نظرات و کتاب ‌ها چیزی که برای کار و زندگی لازم داریم را برداشت کرده و به کار ببندیم. از دانشمندان مطرح درباره مفهوم هوش عاطفی می توان به هوارد گاردنر، آنتونیو داماسیو و دانیل گلمن اشاره کرد.

تعریف هوش هیجانی

هوش عاطفی یا هیجانی یا EQ مفهوم جدیدی نیست. قدمتی بیش از یک قرن در روانشناسی دارد. ادوارد ثورندایک در تعریف هوش اجتماعی در سال ۱۹۲۰ چنین بیان کرده است:” توانایی درک و مدیریت افراد در روابط انسانی برای رفتار خردمندانه”  او هوش اجتماعی را توانایی درک انگیزه رفتارهای خود و دیگران بیان کرده است. او معتقد است از این اطلاعات باید در تعاملات اجتماعی استفاده نمود. می‌بینیم که این تعاریف به مفهوم هوش عاطفی خیلی نزدیک هستند. از نظر سالووی و مایر فردی دارای هوش هیجانی است که قابلیت نظارت بر هیجانات خود و دیگران را داشته باشد، جداسازی و تشخیص آنها را انجام دهد، از آنها برای راهنمایی تفکر و رفتار استفاده کند.

 تعریف دانیل گلمن و بررسی ۵ مولفه اصلی هوش هیجانی

طبق نظر دانیل گلمن هوش هیجانی از مجموعه قابلیت‌‌هایی تشکیل شده است که به کمک آن می توانید هیجان را در خودمان و دیگران تشخیص داده و تنظیم کنید. طبق نظریه گلمن ما در هوش هیجانی ۵ مهارت و مولفه اصلی داریم که در ادامه هر کدام را بررسی می نماییم.

• خود آگاهی: یعنی شناسایی انگیزه‌ها، ارزش‌ها، نقاط ضعف و قوت و تاثیری که روی دیگران داریم.
•  خود تنظیمی: کنترل و تغییر جهت در خلق خود یا تکانه‌ها و انگیزه‌‌های لحظه ‌ای در حالت‌های مزاحم یا مختل کننده
• خود انگیزشی: انگیزه گرفتن از موفقیت ‌ها و از دست ندادن انگیزه در شکست‌ها
• همدلی: درک احساسات دیگران و دیدن جهان از نگاه آنها
•  مهارت اجتماعی: ایجاد رابطه صمیمی با سایرین و سوق دادن آنها به سمتی که میل دارید.

 مثال‌هایی از کاربرد مولفه‌های هوش عاطفی

• مثال خود آگاهی: وقتی فردی می‌داند که در اثر انباشته شدن کارها برای لحظه آخر دچار استرس می‌شود و کیفیت کارش افت می کند. باید برنامه‌ریزی دقیقی انجام دهد تا فاصله کافی تا پایان کار برای تکمیل کارهایش داشته باشد.
•  مثال خود تنظیمی: فرض کنید تیم شما یک ارائه ضعیف داشته است. مدیر تیم به جای داد و فریاد سعی می‌کند مشکل را ریشه یابی کرده و تبعات آن را برای اعضا توضیح دهد. یک راه حل برای جبران ارائه یا بهبود در ارائه‌های بعدی پیدا می‌کند.
•  مثال خود انگیزشی: وقتی یک مدیر متوجه می‌شود که در حال ضرر است، به جای انداختن مشکل به گردن شرایط و عوامل بیرونی یا باختن خودش و رها کردن کار از این شرایط درس گرفته و با تصمیم‌های جدید یا بازآفرینی شرایط اوضاع را کنترل می‌کند.
•  مثال همدلی: وقتی قادر باشیم احساسات افرادی که فرهنگ متفاوتی دارند را درک کنیم همدلی رخ داده است.
•  مثال مهارت اجتماعی: فرض کنید برای تحول در یک سازمان فردی می‌خواهد افراد و مدیران ارشد سازمان را که آمادگی ذهنی ندارند متقاعد کند. برای این کار او ابتدا با گفتگو و تعامل در سازمان افراد همفکر خود را پیدا کرده، سپس کار خود را شروع می‌کند. وقتی چارچوب‌های رسمی کافی نیست یا کندی یا لختی در مجموعه وجود دارد، می توان با گفتگو و تعامل این خلا را پر کرد.

دانلود آزمون هوش هیجانی

 روش سنجش هوش هیجانی طبق تعریف بار- اون

بار-اون یک ابزار برای اندازه گیری و سنجش هوش هیجانی طراحی کرده است. او به تعریف عملیاتی هوش عاطفی بر خلاف سایرین که به کلیات اهمیت می ‌دادند پرداخت. ابزار او EQ-I نام دارد که در مراکز علمی سازمان‌ها و کسب و کارهای بزرگ و غیره به شکل تجاری در دسترس است. از ابزار او برای سنجش هوش هیجانی استفاده می‌کنند. در سال‌های ۱۹۹۷ تا ۲۰۰۰ این ابزار توسط بار-اون شکل گرفت. شکل زیر روش اندازه گیری هوش عاطفی توسط بار-اون را نمایش می‌دهد.

همانطور که در شکل بالا مشاهده کردید مهارت‌های گوناگونی از جمله همدلی، تصمیم ‌گیری، مسئولیت ‌پذیری مهارت ‌های ارتباطی، جرئت ورزی، حل مسئله، خوش بینی، تحمل استرس، خود شکوفایی، ابراز احساسات، روابط بین فردی در قالب هوش هیجانی اندازه گیری می شوند.

هوش هیجانی در واقع نوعی مهارت محسوب می گردد که توسط محققان میان رشته ای توسعه یافته است. از آنجایی که در مدل‌های مختلفی بیان می گردد و مدل‌های آن با هم همخوانی ندارند بنابراین دانش محسوب نمی گردد. داشته‌های این رشته از سایر رشته‌های روانشناسی و رفتارشناسی برداشت گردیده است. هوش هیجانی با مفهومی متفاوت در روانشناسی قرن‌ها پیش ساخته و پرداخته شده است. امروزه EQ به عنوان هوش عاطفی رواج گسترده ای در مدیریت کسب و کار پیدا کرده است. دو اصطلاح رایج EI و EQ به جای هوش عاطفی به کار برده می شوند. EQ حالت تجاری این مفهوم و EI حالت رسمی و کیفی مفهوم هوش عاطفی را در بردارد.

دانشمندان زیادی در مورد این موضوع تحقیق و بررسی انجام داده‌‌اند. بار-اون کسی بود که تعریف عملیاتی برای هوش هیجانی مطرح کرد. او با کمک تحقیقاتی که انجام داد ابزاری برای اندازه گیری و سنجش هوش عاطفی ارائه نمود. ابزار او امروزه به صورت گسترده در مراکز علمی و سازمان‌ها و کسب و کارهای تجاری به کار می رود. 5 مولفه اصلی در حوزه هوش عاطفی شامل خود آگاهی، خود تنظیمی، خود انگیزشی، همدلی و مهارت اجتماعی در این مقاله بررسی گردید و مثال‌هایی برای درک بیشتر نیز ارائه شد.

هوش هیجانی یا ای‌کیو یک ویژگی قابل تغییر و آموختنی است.

هوش انسان همیشه موضوعی جذاب و جالب توجه برای دانشمندان، روانشناسان و همه افراد بوده است. تا چند سال پیش هوش انسان را تنها مساوی با IQ (آی‌کیو) یا بهره هوشی می‌دانستند. آی‌کیو توانایی‌های شناختی و عقلانی هر فرد (مثل حافظه، اطلاعات عمومی، درک مطلب، توانایی‌های ریاضی و…) را نشان می‌دهد. اما چند سالی هست که مبحثی به نام هوش هیجانی یا EQ نیز در بیین روانشناسان باب شده است. در این مطلب قصد داریم در مورد هوش هیجانی و چگونگی سنجش آن صحبت کنیم.

دانلود آزمون هوش هیجانی

آیا آی‌کیو یا بهره هوشی همه خصوصیات و قابلیت‌های هوشی هر فردی را نشان می‌دهد؟

در بهترین شرایط آی‌کیو می‌تواند بخشی از موفقیت‌های ما از جمله موفقیت‌های تحصیلی را بسنجد و پیش‌بینی کند. اما حتماً افراد زیادی را در اطراف خود دیده‌اید که آی‌کیو و بهره هوشی بالایی دارند، ولی در زندگی و شغل خود موفق نیستند. واقعاً دلیل آن چیست؟

وجود هوش هیجانی در انسان پاسخی برای این سؤال است. در وجود همه انسان‌ها از جمله شما نوع دیگری از هوش به نام هوش هیجانی (هوش عاطفی) یا EQ وجود دارد که تعاریف مختلفی دارد :

دانلود آزمون هوش هیجانی

اجزای هوش هیجانی

هوش هیجانی شامل 4 مهارت است:

1- خود آگاهی (Self-Awareness): یک نوع توانایی فردی برای درک احساسات و حالات خلقی. خودآگاهی به شخص کمک می‌کند تا همیشه به افکار و احساسات خود توجه داشته باشید و آنها را درک کنید.
عواملی که در این بخش مورد سنجش قرار می‌گیرند شامل موارد زیر هستند:

2- خود مدیریتی (Self-Management): مهارتی که به افراد کمک می‌کند تا احساسات خود را به صورت مناسب و جامعه پسندانه نشان دهد. به زبان دیگر به فرد در کنترل عصبانیت، ناراحتی و ترس کمک می‌کند.
عواملی که در این بخش مورد سنجش قرار می گیرند شامل موارد زیر هستند:

 3- آگاهی اجتماعی (Social Awareness): توانایی درک احساسات دیگران و استفاده از احساسات خود در جهت دستیابی به اهداف.

عواملی که در این بخش مورد سنجش قرار می گیرند شامل موارد زیر هستند:

4- مدیریت رابطه یا مهارت‌های اجتماعی (Social Skills): توانایی ارتباط با دیگران در موقعیت‌های مختلف اجتماعی و توانایی ادامه رابطه با توجه به احساسات افراد یا همان ظرفیت اجتماعی.
عواملی که در این بخش مورد سنجش قرار می‌گیرند شامل موارد زیر هستند:

هوش هیجانی آموختنی است

برخلاف آی‌کیو یا بهره هوشی که در هر فردی ثابت است و غیرقابل‌تغییر، هوش هیجانی یا ای‌کیو یک ویژگی قابل تغییر و آموختنی است. یعنی شما می‌توانید با سنجش میزان و سطح هوش هیجانی و مهارت‌های مربوط به آن، از طریق آموزش و تمرین به ارتقا و بهبود آنها در خودتان بپردازید.

هوش هیجانی قابل سنجش است

سطح هوش هیجانی را مانند بهره هوشی (IQ) می‌توان به کمک تست‌های معتبر اندازه‌گیری کرد. یکی از معتبرترین آنها تست سنجش هوش هیجانی است که سطح مهارت‌های مربوط به هوش هیجانی‌تان (خودآگاهی، خود مدیریتی، آگاهی اجتماعی و مدیریت رابطه) را به‌صورت مجزا و نیز نمره کلی هوش هیجانی شما را می‌سنجد.

مزایای استفاده از تست سنجش هوش هیجانی

با انجام این تست می‌توانید:

از طریق لینک زیر می‌توانید آزمون هوش هیجانی را دانلود کنید و نتیجه آن را به صورت نمودار دریافت کنید. با این آزمون می‌توانید به راحتی هوش هیجانی خود را بسنجید.

دانلود آزمون هوش هیجانی