سیستم‌ اقتصادی و انواع آن

انواع سیستم اقتصادی

سه نوع نظام یا سیستم اقتصادی وجود دارد. انواع سیستم‌های اقتصادی شامل: سرمایه داری، سوسیالیست و ترکیبی هستند. این طبقه بندی به ترتیب بر حسب روش‌های غالب تخصیص بازار، تخصیص منابع، تخصیص فرمان یا برنامه مرکزی و تخصیص ترکیبی است. به طور کلی انواع سیستم‌های اقتصادی شامل سیستم فرمانی یا دستوری، سنتی، ترکیبی و مبتنی بر بازار هستند.

سیستم اقتصادی تخصیص بازار

سیستم تخصیص بازار یکی از انواع سیستم اقتصادی اکونومیک است که برای منابع به مصرف کنندگان اتکا دارد. به گونه‌ای که مصرف کنندگان تصمیم می‌گیرند که چه چیزهایی بهتر است تولید شود، که به آن طرح اقتصادی نیز می‌گویند. سیستم تخصیص بازار دموکراسی است که به شهروندان این اجازه را می‌دهد تا با کیف دستی‌های خود اقدام به رای کنند.

نقش دولت در اقتصاد مبتنی بر بازار

در اقتصاد بازار نقش دولت باید ترویج رقابت و حمایت از مصرف کننده باشد. نمونه‌هایی از این سیستم اقتصادی را می‌توان در ایالات متحده و اکثر کشورهای اروپای غربی و ژاپن و کشورهای سه گانه که سه چهارم تولید جهانی ناخالص را تشکیل می‌دهند، مشاهده نمود. علتی که باعث پذیرش این سیستم اجتماعی شده است برتری واضح سیستم تخصیص بازار در ارائه کالاها و خدماتی است که بستگی به نیازهای مردم دارد.

سیستم اقتصادی دستوری

در یک سیستم اقتصادی دستوری یا فرمانی دولت با توجه به منافع عمومی‌ مردم تصمیم گیری می‌کند. این تصمیم گیری‌ها بیشتر برای چگونگی ساخت و تعیین محصولات است. تمامی‌ مصرف کنندگان می‌توانند پول خود را برای چیزی که لازم و در دسترس است خرج کنند، اما اینکه چه چیزی تولید شود توسط برنامه ریزان دولت انجام می‌پذیرد.

نیروهای پنج گانه پورتر

از آنجا که تقاضا از عرضه بیشتر است، در متغیرهای استراتژیک از عناصر ترکیب بازاریابی استفاده نمی‌شود. برای اینکه بهره برداری توسط واسطه‌ها از بین رود، توزیع توسط دولت انجام می‌شود. وابستگی کم به تفاوت محصول، تبلیغات و ارتقا بازاریابی وجود دارد. سه کشور پرجمعیت جهان مانند: چین، اتحاد جماهیر شوروی سابق و هند در دهه‌های گذشته سیستم‌های دستوری و فرمانی برای کشور خود در اختیار داشتند. در حال حاضر این سه کشور درگیر اصلاحات اقتصادی هستند که به تغییر سیستم تخصیص بازار کمک می‌کنند. کشور کوبا به عنوان تنهاترین کشوری است که هنوز از سیستم دستوری استفاده می‌کند.

سیستم اقتصادی ترکیبی

هیچ امور اقتصادی که با سیستم اقتصادی بازار یا سیستم‌های اقتصادی تخصیص فرمان کاملا منطبق باشد در میان اقتصادهای دنیا نیست. تمام سیستم‌های دستوری یک قسمت بازار دارند و کلیه سیستم‌های بازاری هم یک سیستم دستوری دارند. به نوعی همه آنها ترکیبی هستند. در اقتصاد بازار، قیمت اختصاصی فرمان، نسبتی از تولید ناخالص داخلی (GDP) است که مالیات آن از طریق دولت گرفته می‌شود. در 24 کشوری که عضو سازمان همکاری‌های اقتصادی و توسعه (OECD) هستند، در ایالات متحده این درصد ناخالص داخلی 32 و در سوئد این درصد ناخالص داخلی به 64 درصد می‌رسد. به این ترتیب می‌توان گفت 64 درصد هزینه‌ها در سوئد توسط دولت کنترل می‌شود، که نظام اقتصادی دستوری در این کشور بیشتر از سیستم بازار است. اما در آمریکا برعکس این موضوع صدق می‌کند.

به عنوان نمونه کشاورزان در بیشتر کشورهای سوسیالیستی که به صورت سنتی اداره می‌شوند مجاز به ارائه قسمتی از تولید خود در بازار آزاد هستند. در چین آزادی قابل توجهی برای کارفرمایان و افراد در استان گوانگدونگ برای آزادی عمل در یک سیستم بازار داده شده است. با این وجود، بخش خصوصی چین تنها 1 تا 2 درصد از تولید ملی را شکل می‌دهد. سرانه یک روش مفید برای گروه بندی کشورهایی است که بازارهای جهانی کشورها در مراحل مختلف توسعه GNP قرار دارند. با استفاده از GNP به عنوان پایه و اساس، بازارهای جهانی به چهار دسته تقسیم می‌شوند. اگر چه درآمد تعریف دلخواهی از هر یک از مراحل دارد، ولی کشورهای هر چهار دسته دارای ویژگی‌های مشابه و یکسانی هستند. بنابراين، مراحل ضروری پایه را براي تقسيم بازار و بازار هدف فراهم می‌کنند.

انواع سیستم اقتصادی

کشورهای مختلف جهان از انواع متفاوت سیستم اقتصادی استفاده می‌کنند که همه این اقتصادها در نوع خود بی‌نظیر و منحصر به فرد است. اما هر کدام دارای ویژگی‌های خاصی هستند. به این دلیل آنها به چهار دسته تقسیم می‌شوند که عبارتند از: اقتصاد فرمانی، اقتصاد سنتی، اقتصاد ترکیبی و اقتصاد مبتنی بر بازار. در هر صورت امکان آشنایی با انواع مختلف سیستم‌های اقتصادی وجود دارد. کلیه این اقتصادها دارای نقاط ضعف و قوتی هستند که بر اساس شرایط مختلف متغیر هستند و این نکات ضعف و قدرت در شرایط مختلف متفاوت دیده می‌شوند.

انواع سیستم‌های اقتصادی عبارتند از :

نظام اقتصادی فرمانی یا دستوری

سیستم اقتصادی برنامه ریزی شده شامل نظام اقتصادی دستوری است. مزایای اصلی آن این است که قدرت حکومت پایتخت بر آن حاکم است؛ به گونه‌ای که قدرت و برنامه ریزی دولت است که بر تولید اثر می‌گذارد. به این دلیل می‌توان گفت بازار آزاد در این سیستم هیچ تاثیری ندارد. این نظام اقتصادی اصولا در کشورهای کمونیسم دیده می‌شود. کشورهایی که دارای منابع ارزشمند به مقدار زیادی هستند احتمال دارد بیشتر از این نوع سیستم اقتصادی استفاده نمایند. زیرا دولت باید آنها را تنظیم کند تا به نفع مردم باشد. به این معنی که سیستم اقتصادی دستوری یا فرمانی اغلب عنصرهایی با ارزش اقتصادی زیاد مثل نفت و طلا را باید خودش کنترل کند و دیگر جنبه‌های اقتصادی مانند کشاورزی اصولا توسط افراد جامعه کنترل می‌شود.

معایب نظام اقتصادی فرمانی

متاسفانه واقعیت اصلی این نیست که این سیستم اقتصادی به نوعی برنامه ریزی می‌شود که دولت از آن تنها به نفع کل جامعه استفاده می‌کند. علاوه بر این، این سیستم انعطاف پذیری کمتری نسبت به سیستم‌های دیگر را دارد. به این دلیل واکنش برای تغییرات بازار آهسته است، به گونه‌ای که توافق زمانی در مورد تصمیم خاصی اتخاذ می‌شود که حقیقت جایگاه خود را داشته باشد.

مزیت اصلی سیستم اقتصادی دستوری

این سیستم توانایی ایجاد منابع دلخواه را دارد که این مزیت اصلی این نوع سیستم اقتصادی است. همچنین می‌توانند برای جامعه خود از قیمت‌های مقرون به صرفه‌تر برای کالاها و خدمات استفاده نمایند. مقررات تنظیم بازار در این سیستم اقتصادی به عهده دولت است. در این نوع سیستم اقتصادی کمبود شغلی خیلی کم پیش می‌آید. زیرا دولت به گونه‌ای عمل می‌کند که اقتصاد بازار آن را می‌خواهد بنابراین اثرات مثبتی در رشد بازار خواهد داشت. 

سیستم اقتصادی سنتی

این نوع نظام اقتصادی تمرکز اصلی بر کالا و خدمات دارد که به صورت مستقیم بر آداب و رسوم، باورها و سنت‌های یک کشور است. سیستم اقتصادی سنتی جایگاه ویژه‌ای در جهان دارد. در مناطق روستایی یا سایر کشورهای جهان سوم که فعالیت‌های اقتصادی اغلب در حیطه کشاورزی انجام می‌گیرد، این کشورها با کمبود منابع شناخته می‌شوند، زیرا منابع آنها طبیعی نیستند و یا توسط اقتصاد قوی‌تر دیگری محدود شده‌اند.

به این ترتیب کشورهایی که نظام اقتصادی سنتی دارند، به دلیل اینکه نمی‌توانند تولید ناخالص خود را با حجم مشابهی تولید کنند، تحت تاثیر اقتصاد‌های دیگر قرار می‌گیرند. به طور کلی این اقتصاد در مقایسه با اقتصاد ترکیبی، بازار یا اقتصاد فرمانی منجر به کاهش هزینه می‌شود. در این نوع تنظیم اقتصادی فرهنگ و سنت حفظ شده است. همچنین در کشورهایی که دارای سیستم اقتصادی سنتی هستند، نقش خاص و مشخصی در آنها دیده می‌شود. با این حال نگرانی آنها به دلیل فناوری‌ها و خدمات متمرکز است. با این وجود خدمات ثبات اقتصادی، صلح و حتی شادی اجتماعی هیچگونه تضمینی ندارد.

سیستم اقتصادی ترکیبی

سیستم فرمانی و سیستم اقتصادی بازار در مجموع سیستم اقتصادی ترکیبی را تشکیل می‌دهند. که اقتصاد دوگانه نیز به این‌ها گفته می‌شود. این نوع نظام اقتصادی تعریف دقیقی ندارد و غالبا در برخی مناطق و نظارت جدی و … با نام بازار ترکیبی شناخته می‌شوند. اکثر اقتصادهای غربی شامل این نوع نظام اقتصادی هستند. این اکثرا به دلیل خصوصی بودن شرکت‌ها و صنایع است که هنوز هم تحت تاثیر کنترل دولت قرار دارند. به این معنی که بخش خصوصی و بخش دولتی قادر نیستند به تنهایی اقتصاد خود را حفظ کنند. به این دلیل وجود هر دوی آنها برای اقتصاد موفق ضروری است.

مزایای اقتصاد ترکیبی

اقتصادهای ترکیبی ایده آل‌ترین اقتصاد دنیا هستند. آنها از لحاظ نظری، مزایای سیستم‌های بازار و فرمانی استفاده می‌کنند. اما عمل کردن به سیستم اقتصادی ترکیبی آسان نیست، زیرا کنترل دولت همیشه یکسان نیست و برای هر شرایطی متفاوت است. چون بعضی از دولت‌ها می‌خواهند قدرت خود را بیشتر از آنچه که هست بالا ببرند. اقتصاد ترکیبی نتایج خوبی در رابطه با رشد اقتصاد و استقلال می‌تواند داشته باشد. به اینصورت، این نوع اقتصاد انعطاف پذیری کمتری نسبت به اقتصادهای دیگر و از نظر اعمال قوانین و مقررات دارد.

سیستم اقتصادی مبتنی بر بازار

سیستم اقتصادی مبتنی بر بازار، اقتصادی آزاد است که دولت هیچگونه نفوذی بر تجارت ندارد. در این نوع اقتصاد، دولت هیچ تاثیر و کنترلی بر منابع و بخش اقتصاد ندارد. کل قوانین اقتصادی و تقاضا و عرضه توسط مردم تنظیم می‌شوند. این نوع سیستم یک سیستم نظری است و در عمل کاربردی ندارد، زیرا در جهان فعلی و دنیای امروزی هیچ کشوری وجود ندارد که دولت در تجارت نقشی نداشته باشد و قوانینی در مورد تجارت منصفانه برای اقتصاد کشور اعمال نکند. به این صورت هیچگونه نمونه واقعی از اقتصاد مبتنی بر بازار وجود ندارد.

مزایای سیستم اقتصاد مبتنی بر بازار

سیستم اقتصادی مبتنی بر بازار به طور نظری به اقتصاد اجازه می‌دهد درصد رشد بالاتری نسبت به سه سیستم اقتصادی دیگر داشته باشد. علاوه بر این، جدا بودن دولت و اقتصاد را ضمانت می‌کند. با این حال، اقتصاد رو به رشد و افزایش یافته به نفع کسانی است که سرمایه خود را در این سیستم خصوصی گذاشته‌اند. در نتیجه باید بدانیم که ممکن نیست توزیع سرمایه برای کل جامعه منفعت داشته باشد. بزرگترین مزیت اقتصاد مبتنی بر بازار این است که دولت هیچگونه دخالتی در بازار ندارد و این مانع بیش از حد قوی شدن آن است. این نشان دهنده این است که منابع به طور نابرابری توزیع نشده‌اند و مانع بیش از حد کنترل وجود ندارد.

نحوه توزیع منابع کمیاب در یک اقتصاد نوع سیستم اقتصادی را تعیین می‌کند

نحوه توزیع منابع کمیاب در یک اقتصاد نوع سیستم اقتصادی را تعیین می‌کند. چهار نوع مختلف سیستم اقتصادی وجود دارد. اقتصاد سنتی، اقتصاد بازار، اقتصاد دستوری و اقتصاد مختلط. هر نوع اقتصادی نقاط قوت و ضعف خاص خود را دارد که در این مطلب قصد داریم به آنها بپردازیم.

چهار نوع از سیستم‌های اقتصادی

۱. نظام اقتصادی سنتی

نظام اقتصادی سنتی، سنتی‌ترین و قدیمی‌ترین نوع اقتصاد در جهان است. بخش‌های گسترده‌ای از جهان هنوز تحت یک سیستم اقتصادی سنتی عمل می‌کنند. به طور کلی، در یک سیستم اقتصادی سنتی، مازاد به ندرت اتفاق می‌افتد. هر عضو یک اقتصاد سنتی نقش مشخص‌تر و برجسته‌تری دارد و این جوامع تمایل دارند که بسیار صمیمی و از نظر اجتماعی راضی باشند. با این حال، آن‌ها به فناوری و پزشکی پیشرفته دسترسی ندارند.

۲. سیستم اقتصادی دستوری

در نظام اقتصادی دستوری بخش بزرگی از سیستم اقتصادی توسط یک قدرت متمرکز کنترل می‌شود. برای مثال، در اتحاد جماهیر شوروی بیشتر تصمیمات توسط دولت مرکزی اتخاذ شدند. این نوع اقتصاد هسته اصلی فلسفه کمونیستی بود. از آنجا که دولت یکی از ویژگی‌های اصلی اقتصاد است، اغلب درگیر همه چیز از برنامه‌ریزی تا توزیع منابع است. یک اقتصاد دستوری قادر به ایجاد یک منبع سالم از منابع خود است و به مردم خود با قیمت‌های مقرون‌به‌صرفه پاداش می‌دهد. این قابلیت همچنین به این معناست که دولت معمولا مالک تمام صنایع حیاتی مانند تاسیسات برق، هوانوردی و راه‌آهن است.

در یک اقتصاد دستوری، از لحاظ نظری امکان ایجاد مشاغل کافی و ارائه کالاها و خدمات به نرخ مناسب از لحاظ نظری امکان پذیر است. با این حال بیشتر اقتصادهای دستوری تمایل دارند بر روی ارزشمندترین منابع نظیر نفت تمرکز کنند.

چین یا کره‌شمالی نمونه‌هایی از اقتصادهای فرماندهی هستند.

مزایای سیستم‌های اقتصادی دستوری

• اگر به درستی اجرا شود، دولت می‌تواند منابع را در مقیاس گسترده بسیج کند. این حرک می‌تواند تقریبا برای همه شهروندان شغل فراهم کند.
• دولت می‌تواند به جای یک فرد، روی جامعه خوب تمرکز کند. این تمرکز می‌تواند منجر به استفاده کارآمدتر از منابع شود.

معایب سیستم‌های اقتصادی دستورین

• برای برنامه‌ریزان مرکزی سخت است که نیازهای همه را برآورده کنند. این چالش دولت را وادار به سهمیه‌بندی می‌کند، زیرا نمی‌تواند تقاضا را از زمان قیمت‌ها محاسبه کند
• از آنجایی که نیازی به قبول ریسک نیست، هیچ نوآوری‌ای هم وجود ندارد. کارگران همچنین مجبورند کاری را انجام دهند که دولت آن را مناسب می‌داند.

۳. سیستم اقتصادی بازار

در یک اقتصاد بازار آزاد، شرکت‌ها و خانوارها به نفع خود عمل می‌کنند تا مشخص کنند که منابع چگونه تخصیص می‌یابد، چه کالاهایی تولید می‌شود و چه کسی کالا را خریداری می‌کند. این برخلاف عملکرد اقتصاد دستوری است، جایی که دولت مرکزی می‌تواند سود خود را حفظ کند.

هیچ مداخله دولتی در اقتصاد بازار خالص وجود ندارد (“آزادی عمل”). با این حال، واقعا هیچ اقتصاد بازار آزادی در دنیا وجود ندارد. برای مثال، در حالی که آمریکا یک ملت سرمایه‌داری است، دولت هنوز تجارت عادلانه، برنامه‌های دولتی، انحصار و غیره را  تنظیم می‌کند (یا سعی در کنترل آن دارد).

در این نوع اقتصاد، جدایی بین دولت و بازار وجود دارد. این جدایی مانع از آن می‌شود که دولت بیش از حد قدرتمند شود و منافع خود را همسو با بازار حفظ کند.

از لحاظ تاریخی، هنگ‌کنگ یک نمونه از جامعه آزاد بازار محسوب می‌شود.

مزایای یک اقتصاد بازار آزاد

• مصرف کنندگان بالاترین قیمتی را که می‌خواهند پرداخت می‌کنند و شرکت‌ها فقط کالاها و خدمات سودآور را تولید می‌کنند. انگیزه زیادی برای کارآفرینی وجود دارد.
• این رقابت برای منابع منجر به استفاده بهینه از عوامل تولید می‌شود، چون کسب و کارها بسیار رقابتی هستند.
• کسب و کارها به شدت در تحقیق و توسعه سرمایه‌گذاری می‌کنند. یک انگیزه برای نوآوری ثابت وجود دارد چرا که شرکت‌ها برای ارائه محصولات بهتر برای مصرف کنندگان رقابت می‌کنند.

معایب یک اقتصاد آزاد بازار

• به خاطر ماهیت رقابتی شدید یک بازار آزاد، کسب و کارها به افراد محروم مانند افراد مسن و یا معلول اهمیت نمی‌دهند. این عدم تمرکز بر منافع اجتماعی منجر به نابرابری درآمدی بالاتر می‌شود.
• از آنجا که بازار صرفا با علایق شخصی ناشی می‌شود، نیازهای اقتصادی بر نیازهای اجتماعی و اجتماعی مانند فراهم کردن مراقبت‌های بهداشتی برای فقرا اولویت دارند. هم چنین مصرف کنندگان می‌توانند توسط انحصارگرایی مورد سوءاستفاده قرار گیرند.

۴. سیستم اقتصادی مختلط

اقتصاد مختلط ترکیبی از انواع مختلف سیستم‌های اقتصادی است. این سیستم اقتصادی تلاقی اقتصاد بازار و اقتصاد فرماندهی است. در متداول‌ترین انواع اقتصادهای مختلط، بازار کم و بیش عاری از مالکیت دولت است، بجز چند زمینه اصلی مانند حمل و نقل یا صنایع حساس مانند دفاع و راه آهن.

با این حال، دولت نیز معمولاً در مقررات شرکت‌های خصوصی دخالت دارد. ایده اقتصاد ترکیبی استفاده از بهترین هر دو جهان بود – شامل سیاست های سوسیالیستی و کاپیتالیستی.

تا حدودی، اکثر کشورها دارای یک سیستم اقتصادی مختلط هستند. به عنوان مثال، هند و فرانسه اقتصادی مختلط هستند.

فواید اقتصاد مختلط

• مداخله کم‌تر دولتی نسبت به یک اقتصاد فرماندهی وجود دارد. این امر منجر به کسب و کارهای خصوصی می‌شود که می‌تواند به طور موثر اجرا شود و هزینه‌ها را نسبت به یک نهاد دولتی کاهش دهد.
• دولت می‌تواند برای اصلاح خطاهای بازار مداخله کند. به عنوان مثال، اگر آنها بخواهند از قدرت انحصاری خود سوءاستفاده کنند باید وارد عمل شوند و با شرکت‌های بزرگ قطع رابطه کنند. مثال دیگر می‌تواند مالیات محصولات مضر مانند سیگار برای کاهش مصرف منفی باشد.
• دولت‌ها می‌توانند برنامه‌های شبکه ایمنی مانند مراقبت‌های بهداشتی یا اجتماعی ایجاد کنند.

در یک اقتصاد مختلط، دولت‌ها می‌توانند از سیاست‌های مالیاتی برای توزیع مجدد درآمد و کاهش نابرابری استفاده کنند.

معایب اقتصاد مختلط

• انتقادات از هر دو طرف وجود دارد که می‌گویند برخی اوقات مداخله دولت بسیار زیاد است، و گاهی اوقات کافی نیست.
• یک مشکل رایج این است که صنایع دولتی اغلب توسط دولت یارانه دریافت می‌کنند و به بدهی‌های بزرگ تبدیل می‌شوند چون آن‌ها غیررقابتی هستند.

دانلود ابزارهای مدیریت منابع مالی

شرکت مشاوره رخ با داشتن تیمی مجرب در زمینه مدیریت استراتژیک و برنامه‌ریزی استراتژیک می‌تواند سازمان و شرکت شما را در مسیری درست برنامه‌ریزی، ارزیابی و نظارت کند. مشاوران از ابتدای کار با شما هستند، تا بتوانید بهترین تجربه مدیریتی و نظارتی را داشته باشید.

منبع: intelligenteconomist